Klik hier als U op de hoogte wilt blijven van de Groene Rekenkamer

 

Komt DDT - weapon of mass survival - echt terug?

DDT is één van de beste middelen om malaria te bestrijden. Die opvatting heeft de Wereld Gezondheids Organisatie onlangs naar buiten gebracht. Komt er nu een eind aan een decennia lange periode waarin vogels belangrijker waren dan miljoenen mensen? Of zal de chemofobie overwinnen?

DDT wordt wel een 'weapon of mass survival' genoemd: het middel doodt in relatief kleine hoeveelheden allerlei soorten ongedierte (malaria-muggen, vliegen en luizen die tyfus verspreiden) en redde daardoor miljoenen mensen het leven. Vele miljoenen. Een van de ontdekkers (Mueller) kreeg er in 1948 begrijpelijkerwijs de Nobelprijs voor.

Het enthousiasme was zo groot dat het doorschoot: in de veertiger en vijftiger jaren van de vorige eeuw zette o.m de Wereld Gezondheids Organisatie nagenoeg de halve wereld in een wolk van DDT. Thuis en in het leger werd de flitsspuit gebruikt, maar ook vanuit vrachtwagens en vliegtuigen werden grote hoeveelheden DDT verspoten. En al snel kwamen er signalen dat bepaalde diersoorten (sommige vogels en vissen) daarbij het leven lieten terwijl de gevaarlijke muggen zelf resistent werden: daar werkte DDT niet meer.

Die negatieve ervaringen werden in 1962 door mevrouw Rachel Carson, de peetmoeder van de milieubeweging, opgeschreven in het boek 'Dode Lente'. Ze vreesde dat door het eten van met DDT gedode insekten vogels zoveel van het pesticide zouden opstapelen dat de vogelstand gevaar zou lopen. Dan zou een stille dode lente volgen, niet meer opgevrolijkt door het gekwinkeleer van talloze vogeltjes. Ook was volgens haar DDT kankerverwekkend.

Een halve eeuw later leest haar boek als een slecht gedocumenteerde sentimentele draak, (hier staat een stukje) maar destijds sloeg het in als een bom. Tien jaar na de verschijning verbood de VS het gebruik van het middel en Europa en Japan volgden. De beslissing wordt vaak gezien als een heldendaad voor het milieu, als een signaal dat men in het westen inzag hoe verschrikkelijk gevaarlijk dit middel was, maar de werkelijkheid was wat prozaischer: men had het niet meer nodig. In de rijke wereld was DDT weliswaar ook royaal toegepast, maar de financiën waren hier ook aanwezig voor andere hygienische maatregelen zoals het droogleggen van moerassen. Nederland werd in 1970 door de Wereld Gezondheids Organisatie malariavrij verklaard.

Omdat de milieubeweging steeds sterker werd nam ook in tal van landende druk om DDT te verbieden verder toe. In 1980 besloot de Wereld Gezondheids Organisatie ook dat er voor DDT geen plek meer was. Er is discussie over of er ooit een formeel verbod is uitgevaardigd, maar zeker is dat er vanaf dat moment een taboe rustte op het gebruik van DDT. Derde wereldlanden die bij de WHO aanklopten voor steun in de strijd tegen malaria kregen niet het bewezen DDT maar muskietennetten. Dat leek sympathiek, maar ze hadden er weinig aan: de netten werkten alleen maar 's nachts als de mensen er onder sliepen, als ze de netten periodiek onderdompelden in pesticiden en als ze ze ook werkelijk gebruikten - want het was blijkbaar stikheet onder die dingen ( zie hier). Ook de Amerikaanse hulporganisatie USAID betaalde geen hulp meer waarbij DDT werd ingezet, het middel was immers in eigen land verboden? Tal van Afrikaanse landen (Kenia, Zuid Afrika, Uganda bijv. ) verboden het middel. Toen Zimbabwe dat in 1990 deed, na druk vanuit de EU, steeg het aantal gevallen van malaria van 42 000 in 1995 tot 180 000 eind 2003.

DDT is commercieel een weinig interessant product geworden. De westerse wereld heeft er geen behoefte meer aan, in de derde wereld is het of verboden of de muggen zijn resistent ( alhoewel DDT dan nog wel voor het verjagen van de insekten kan worden gebruikt) en als het al toepassing vond, dan was het in minieme hoeveelheden. Er wordt tegenwoordig alleen nog aan de binnenkant van woningen gespoten, niemand spuit meer uit vliegtuigen, en daar is maar weinig voor nodig. Hierdoor zijn er nog maar enkele producenten over. Eén in India (Greenpeace probeert deze fabriek dicht te krijgen - hier ), een fabriek in China en enkele lokale fabriekjes elders ( bijv. in Ethiopië ).

Met de afname van het gebruik van DDT groeide de behoefte aan een nieuw wapen tegen malaria. Die waren er wel (pyrethroiden bijvoorbeeld), maar helaas bleek de malariamug ook daar tegen resistent te kunnen worden. En voor het geneesmiddel chloroquine geldt hetzelfde. Daarmee is het arsenaal aan middelen zeker niet uitgeput, maar wel het arsenaal aan middelen die arme landen zich kunnen veroorloven. Wereldwijd schat men daarom dat er een half miljard mensen malaria heeft. Ieder jaar sterven daarvan 1-2.7 miljoen, het merendeel daarvan kinderen van het Afrika onder de Sahara.

Omdat het boek Dode Lente ook aanleiding was voor veel wetenschappelijk onderzoek werd reeds in de zestiger jaren bekend dat mevrouw Carson nogal had overdreven: DDT bleek bij lange na niet zo gevaarlijk als zij had geclaimd.

* De acute giftigheid voor mensen is minimaal. Jarenlang illustreerde de Amerikaanse prof J. Gordon Edwards dat door tijdens college regelmatig een lepeltje DDT te nemen. Blijkbare schade aan zijn gezondheid had dat niet, hij bezweek op 84-jarige leeftijd aan zijn hart tijdens het bergbeklimmen.
* Volgens het International Agency for Research on Cancer is DDT niet kankerverwekkend en zijn de 'metabolieten' (afbraakproducten) dat evenmin.
* En de vogels? Het bewijs dat DDT eierschalen dunner maakte is altijd betwist. Het lijkt nu dat een aantal roofvogels inderdaad schade heeft geleden door DDT. Maar die schade is nogal beperkt gebleven (ook al geven tot op de dag van vandaag vogelaars bij nagenoeg iedere dode vogel pesticiden als verklaring). Zie ook de Cornell universiteit hierover: http://extoxnet.orst.edu/pips/ddt.htm )

Natuurlijk: DDT is een chemische stof en als je er daarvan aan proefdieren maar voldoende geeft dan zie je schadelijke effecten. Sommige van die effecten zouden zelfs bij mensen gevonden zijn, maar zelfs als deze beperkte studies waar zouden zijn, dan zou het drama daarvan nog steeds niet vergelijkbaar zijn met het drama van de miljoenen doden die malaria nu eist.

Het standaard-bezwaar tegen DDT is echter dat 'het stapelt': kleine hoeveelheden ervan worden via de voedselketen steeds groter en uiteindelijk, aan het eind van de voedselketen kan een gevaarlijk niveau ontstaan. Kijk eens naar de ijsberen op de noordpool. Daar is nooit gespoten en toch hebben ze DDT in hun vet! Het stapelverhaal is gauw klaar: als het een gevaarlijke stof is kun je een probleem krijgen, maar DDT is niet gevaarlijk. In aardappelen zit een zenuwgif genaamd solanine dat ook 'stapelt' en tien keer zo actief is als DDT. Levert zelden problemen op, maar waarschijnlijk vaker dan DDT.
Het verhaal dat iets van de andere kant van de wereld is terug te vinden in een ijsbeer is ook weinig indrukwekkend: dit is een dynamische planeet: een Sars-bacterie kan vanuit China hier komen, soms ligt op uw auto een laagje zand uit de Sahara, en 60 jaar na de oorlog vinden we nog steeds Duitsers in Nederland. Een probleem? Neen - en zeker niet vergeleken met het probleem dat we willen bestrijden, de malaria.

Het milieu heeft de afgelopen decennia in de hoofden van vele mensen een status gekregen die boven alles uit gaat, alles. Hoe groot het probleem ook is dat je wilt bestrijden, er hoeft maar één iemand te roepen dat er wellicht schade aan het milieu kan ontstaat en een verlammende radeloosheid slaat toe. Schade aan het milieu? ja maar dat kan niet. Blijkbaar zijn onze hersenen niet meer in staat de afweging te maken tussen het belang van het redden van miljoenen mensenlevens versus het belang van vogels. Of scherper: uit angst dat die mensen over een halve eeuw aan kanker zouden kunnen sterven mogen ze nu doodvallen aan malaria. Zo scherp wordt het helaas zelden geformuleerd, men heeft het liever over iets algemeens als 'milieuschade' zonder duidelijk te maken welke keuzes er eigenlijk gemaakt worden. Daarbij geneert men zich niet om schromelijk te overdrijven: de angstverhalen zijn gebaseerd op onderzoek en dieren die destijds in de wolken DDT stonden, niet op mensen wiens wanden met een beetje DDT zijn besproeid. Die verwarring, die onmogelijkheid om onderscheid te maken tussen veel en weinig, tussen belangrijk en onbelangrijk kost ook in de derde wereld mensenlevens. In landen waar de overheid besluit alsnog DDT te gebruiken wordt de spuitploeg soms de toegang geweigerd (volgens research in Zimbabwe in 21% van de woningen. Ook uit Namibië komen deze geluiden).

In 1998 pleitte de UNEP (VN milieuorganisatie) nog voor een wereldwijd totaalverbod op het gebruik van DDT. In 2001 (op de Stockholm Conventie) pleitten Greenpeace, World Wildlife Fund, Physicians for Social Responsibilty en meer dan 300 milieuorganisaties voor een verbod van het middel, en pas na hevige strijd gingen ze grommend akkoord met het voorlopig nog toestaan van DDT. Zie hier bijvoorbeeld de verklaring van het WWF.

Maar ondanks deze 'triomf' voor de voorstanders van het gebruik van DDT veranderde er klaarblijkelijk toch te weinig en vond de nieuwe chef van de anti-malaria-afdeling van de WHO het noodzakelijk om via de New York Times hard naar buiten te brengen dat DDT het middel van keuze is in de strijd tegen DDTen vaker ingezet moest worden. Deze Japanner, Arata Kochi geheten, schijnt als een bulddozer door de diplomatieke braafheid van de VN-wereld te gaan en daarbij succes te hebben geboekt, in ieder geval in zijn vorige baan als tuberculosebestrijder.

In 1996 stopte Zuid Afrika (dat relatief weinig last heeft van malaria) om milieuredenen, eerst in Kwazulu Natal en daarna in de Noorderprovincie met het gebruik van DDT. De grafiek hierbij geeft aan wat er met de malariacijfers gebeurde. De grafiek bestrijkt een periode van 1971-2003, links staan de aantallen gevallen van malaria, rechts de doden. In 2000 werd besloten dat men toch niet zonder DDT kon. ( Zie ook hier).

Zal malaria nu echt de genadeklap worden toegediend? Dan zijn er nog wel wat hordes te nemen. Om te beginnen broeit binnen de WHO zelf het verzet, een milieuafdeling heeft geprotesteerd tegen het nieuwe beleid en om een onderzoek geeist. Maar ook uit Afrika komen verontrustende geluiden. Een paar citaten uit vooral Afrikaanse kranten:
* Romeo Quijano, president van de Pesticide Action Network in de Philippijnen:  "Wij denken dat de industrie hier achter zit. Dit is de triomf van hebzucht over gezondheid'.
* Dr Paul Saoke, directeur van Physicians for Social Responsibility in Kenya noemt Kochi's uitlatingen 'crimineel' en het argument dat de gezondheid van kinderen beschermd moet worden is volgens hem maar een dekmantel voor politieke argumenten.
* John Ken Lukyamuzi, president van de Conservatieve Partij in Uganda:' DDT is een berucht pesticide dat 40 jaar terug wereldwijd verboden werd door de WHO vanwege de schade aan mensen, dieren, insekten, de bodem en het milieu. De stof breekt niet af en kan leverkanker veroorzaken, geboorteafwijkingen, blindheid, hersenproblemen, genetische afwijkingen en impotentie'.
* Patrice Hakizimana, directeur van de Rwandese Landbouw Ontwikkelings Maatschappij: 'het ministerie heeft zijn positie met betrekking tot DDT al bepaald. Het gebruik van DDT betekent dat we het beetje vooruitgang dat we bij de export hebben geboekt weer kwijt zullen raken. De exportmarkt voor koffie en thee zal instorten omdat de Europese landen tegen het gebruik van DDT zijn'.  
‘* 'Sommige handelsbarrieres zijn nog immer een groot obstakel voor de Ugandese export, aldus de Uganda Export Promotion Board. (…) Vooral de niet traditionele export sector wordt hierdoor geraakt. De EU heeft al gewaarschuwd dat dat de restricties zullen worden aangescherpt als Uganda DDT gaat gebruiken in de strijd tegen malaria'.
* Ook de Ugandese vestiging van tabaksfabrikant BAT heeft zich vanuit Uganda uitgesproken tegen DDT: als de EU DDT op de tabak zou aantreffen zou de handel schade lijden (zouden de Europeanen bang zijn dat tabak met DDT kankerverwekkend is?).

Theo Richel, oktober 2006